Nefs, insanın iç dünyasındaki arzuların, tutkuların, duygusal tepkilerin, egoist düşüncelerin, önyargıların, kısacası insanın içsel dürtülerinin adıdır. İslam öğretisinde, nefs bir merdiven olarak ele alınır ve insanın ruhsal evrimi için önemli bir rol oynar. Nefs basamakları olarak adlandırılan dereceler, insanın nefsinin aşamalarını ifade eder. Tasavvuf geleneğinde, insanın nefsi, onun iç dünyasında karşılaştığı olumsuz davranışları ve eğilimleri ifade eder. Nefis, insanın en zayıf noktası olarak kabul edilir ve insanı kötüye doğru çeken güçlerin kaynağı olarak görülür. Bu nedenle, tasavvuf yolunda ilerlemek için nefsin aşamalarını bilmek ve aşmak önemlidir.
İşte nefis basamakları olarak adlandırılan aşamalar ve detaylı açıklamaları:
Nefs-i Emmare (Emredici Nefis): İnsanın içinde bulunduğu en alt basamakta olan bu nefis aşamasında insan, sadece dünyevi arzularını düşünür ve bu arzularının peşinden koşar. Nefsin kötü eğilimlerine karşı mücadele etmeden, kişiyi kötüye götürebilir. (İnsanı kötülüğe sürükleyen nefis): İnsanın en alt seviyesi olan bu basamakta, kişi içinde bulunduğu şartlara ve doğal olarak sahip olduğu arzulara göre hareket eder. İnsan bu basamakta, arzularına köle olmuştur.
Nefs-i Levvame (Sorgulayıcı Nefis): İnsan, bu aşamada, dünyevi arzuları için mücadele etmeye devam eder, ancak vicdanı da artık onu rahatsız etmeye başlar. Yaptıklarını sorgular ve vicdanının sesini dinlemeye çalışır. (Vicdanlı nefis): Bu basamakta insan kendi iç dünyasında bir sorgulama yapar ve vicdanının sesini dinlemeye başlar. Kendi yaptığı hataları ve eksiklikleri fark ederek kendini düzeltmeye çalışır.
Nefs-i Mülhime (Ilhamlı Nefis): İnsan, bu aşamada, nefsinin kötü eğilimlerine karşı mücadele etmek için ilham alır. İlham, kişinin vicdanının sesine kulak vermesini sağlar ve kötü eğilimlerine karşı mücadele etmesine yardımcı olur. (İnsana ilham veren nefis): Bu basamakta insan Allah’ın kendisine yönelttiği mesajları ve ilhamları duymaya başlar. Kişi artık dış dünyada yaşamaktan ziyade, iç dünyasında var olmaya başlar.
Nefs-i Radıyye (Rıza Sahibi Nefis): İnsan, bu aşamada, nefsinin kötü eğilimlerini tamamen yener ve Allah’ın rızasına uygun olarak hareket etmeye başlar. Bu aşamada, kişi Allah’a tamamen teslim olur ve onun yolunda ilerlemeye başlar.
Nefs-i Mardiyye (Marifet Sahibi Nefis): Bu son aşama, tasavvuf yolunun en yüksek basamağıdır. Bu aşamada insan, nefsinin kötü eğilimlerini tamamen yener ve Allah’ın rızasını kalpten kabul eder. İnsan, kendini Allah’ın varlığına adamış ve her şeyi onun iradesine teslim etmiştir. (Huzura eren nefis): Bu son basamakta insan nefsini terbiye etmiş ve Allah’a yaklaşmıştır. Kişi artık içsel huzur ve mutluluğa ulaşmıştır ve Allah’ın rızasını kazanmıştır. Bu basamakta kişi, her zaman Allah’ın yolunda olan bir hayat yaşar.
Bu basamakların sırası ile aşılması gerektiği düşünülür. İnsan, nefsinin kötü eğilimleri ile mücadele ederek, kademeli olarak nefsinin üst basamaklarına doğru yükselir ve sonunda Allah’a yakınlaşır. Nefs basamakları, insanın ruhsal yolculuğunda geçtiği aşamaları gösterir. Bu aşamaların her biri, insanın kendini tanıması ve kendi iç dünyasında yolculuk etmesi için önemlidir. Nefs terbiyesi, insanın dünya hayatında karşılaşabileceği sorunlara karşı direncini artırır ve insanın Allah’a yakınlaşmasını sağlar.